पुरातन बंधारा हरिश्चंद्रगडावरचा ancient water resiorvior of harishchandra fort

हरिश्चंद्रगडाच्या अफाट पसार्‍याचा विचार करता, तिथली पाण्याच्या साठवणूकीची पुरातन व्यवस्था मोठी असायला हवी होती, परंतू ती आज तशी दिसत नाही. तारामतीच्या शिखराच्या पायथ्याला असलेल्या पुरातन पाणी व्यवस्थेशिवाय गडावर अन्यत्र दगडात घडवलेली, बांधिव अशी व्यवस्था सहजासहजी दृष्टीस पडत नाही. गडावर अशी व्यवस्था खरोखरच होता का? हा देखिल प्रश्न पडावा. नसेल तर ती का नव्हती? हाही प्रश्न आहेच.

प्राचीन राजधानीचे ठिकाण जुन्नर पासून जवळ,  नाणेघाटाच्या जवळ असलेला, त्याकाळचा हा महत्वाचा किल्ला होता. चहुबाजुंनी नैसर्गिक तटबंदी लाभलेल्या या गडावर चहुदिशांना तट, बुरूज होते, त्याचे अवशेष आजही बघायला मिळतात. पाचनईकडूत येताना सीतेच्या न्हाणीच्या जवळच्या तटबंदीचे काही अवशेष आहेत. बैल घाटाच्या मार्गावरही आहेत. गडावर साठवणूकीच्या पाण्याचा विचार केला तर आज सगळी साठवणूक तारामतीच्या पोटातील लेणी, हरिश्चंद्रेश्वर, केदारलिंगी महादेवाची लेणी आणि त्याच्या आसपास बघायला मिळतो. बालेकिल्ल्यावर कातळात खोदलेली पाण्याची टाकी आहेत, परंतू गडाच्या अन्य टोकांवर जी काही पाण्याची उपलब्धता आहे ती बहुतांशी नैसर्गिक खड्डे, ओढे, नाल्यात साठलेली. त्यामुळे ती वर्षभर उपलब्ध नसते. त्या पाण्यावर गडाची भिस्त असण्याची शक्यता नाही.

- नळीच्या वाटेवरून कोकणकड्यावर येताना जुन्या बुरजाचे अवशेष

कातळात खोदलेली टाकी गडाच्या चहुबाजूंना असायला हवी होती, ती का नाहीत? हा प्रश्न नेहमी सतावत होता. गडाला चहुअंगांना नैसर्गिक तटबंदी असल्याने मोठ्या संरक्षणाची आणि पर्यायोने गडाच्या सुदूर भागात पाण्याच्या फार मोठ्या नियोजनाची गरज भासली नसावी? या शक्यतेवर विश्वास नव्हता, परंतू कुणाच्या सांगण्यात किंवा वाचनातही अशा व्यवस्था असल्याची माहिती मिळत नव्हती. २५ नोव्हेंबरला कोकणकड्याची उत्तर बाजु व डोंबांच्या डोंगराच्या मधल्या मार्गाने, अर्थातच प्रचलित अशा नळीच्या वाटेने नाशिक-पुणे-मुंबई अशा विविध ठिकाणच्या २० डोंगरभटक्यांनी ट्रेकसोल्सच्या झेंड्खाली एकदिवसाची छान भटकंती केली आणि अचानक एके ठिकाणी एका भल्या मोठ्या तलावाच्या अवशेषांनी आमचे लक्ष वेधून घेतले. एक तर या तलावाची अभ्यासकांकडे नोंद आहे की नाही याची मला काहीच माहिती नाही, परंतू ती असेल त या तलावाविषयी फार गांभीर्याने बघितले गेले नसावे, अन्यथा तो असा दुर्लक्षित राहिला नसता. असा प्राचीन तलाव, हरिश्चंद्रगडासारख्या ठिकाणी म्हणजे इतिहासातला मोठा खजिना आहे. 

सप्तीतीर्थ पुष्कर्णी...यातील चौदा विष्णू मुर्ती आता हरिश्चंद्रेश्वराच्या गुहेत अडगळी सारख्या टाकून दिल्या आहेत...

''गडावरचे तलाव फक्त स्वच्छ पाणी मिळावे इतक्या क्षुल्लक हेतूने कधीच साफ करायचे नसतात''. त्यांचे उत्खनन करायचे असते. त्यात इतिहासाचे मुक साक्षीदार, नाणी, बांगड्या, कौल, माठ यांचे तुकडे दडलेले असू शकतात. अशा संशोधनातून इतिहासाचा एक धागा सुद्धा आपल्याला कुठच्या कुठे नेऊन जाऊ शकतो, परंतू या बद्दल कोणतेही गांभीर्य नसल्याने आज महाराष्ट्रात गड स्वच्छतेची जी लाट आली आहे ती फक्त दगड, गाळ उपसण्यात सार्थकी मानण्या इतपत! फार मोजक्या संस्था असतील ज्यांनी काळजीपूर्वक पाण्याचे कुंड, तळी, टाकी स्वच्छ करून पुरातत्वीय अवशेष वेगळे केले, अभ्यासकांना उपलब्ध करून दिले. त्याला हरिश्चंद्रगडही अपवाद नाही. आज ह्या तलावाचा परिसर चक्क मौजमजेचे ठिकाण बनला आहे. तिथे आता कित्येक तंबु लागु लागलेत, ते तंबु लावणार्‍यांच्या, तिथे मुक्काम करणार्‍यांच्या गावी तरी असेल का की, आपण ज्याठिकाणी रात्री डेरा टाकलाय ते ठिकाण नेमके आहे तरी काय?

हरिश्चंद्रगडावर अलिकडेच दिसणारे साधूबाबा

(आता सप्ततीर्थ पुष्कर्णीचेच बघा: काही वर्षांपूर्वी एका साधूने तिची स्वच्छता केली, त्यात त्याला तीन गोण्या भरतील इतकी पुरातन नाणी मिळाली. गडाचा जिर्णोद्दार करण्यासाठी ती तो घेऊन गेला अशी वदंता आहे. त्याचे पुढे काय झाले हे ठाऊक नाही.)

रविवारचा दिवस आमच्याकरिता सह्याद्रीतल्या एका अविस्मरणीय भटकंतीचा होता. नळीच्या वाटेच्या चढाईचा प्रत्यक क्षण ह्याद्रीतल्या एका उत्तभ भटकंतीला आल्याचा आनंद पदोपदी मिळवून देत होता. खरे तर नळीच्या वाटेबद्दल जितके ऐकुन होतो, त्यामानाने ही वाट बघण्याचा योग इतका उशिरा का आला याचे माझे मलाच आश्यचर्य वाटत आहे. 

सरावाची भटकंती: नळीची वाट!

हा योगही मोठा विचित्र जुळून आला, आमची ही भटकंती खरे तर सरावासाठी होती, म्हणजे आम्ही येऊ घातलेल्या डिसेंबरच्या सुरूवातीला सातमाळा रांगेत सलग नऊ दिवसांची भटकंती करणार आहोत. त्याकरिता रोज थोडा थोडा सराव सुरू होता. एक मोठा सराव गरजेचा होता, तो नळीच्या वाटेच्या रूपाने इतका मोठा करायला मिळावा? आहे का नाही आश्चर्याची गोष्ट. आमच्या दृष्टीने या भटकंतीचे हे एकमात्र आश्चर्य होते. परंतू तिथले पेटारे उघडायला लागले की, एक एक गोष्टी बाहेर येऊ लागतात. 

नळीच्या वाटेने गेल्यावर हरिश्चंद्रगडावर मुक्काम करावा लागतो हे मी ऐकत आलो आहे. तिन ठिकाणच्या छोट्या कातळारोहणात वरच्या दोन भागात सुरक्षा म्हणून कमरेला दोर बांधून किंवा शिडी लावण्याची प्रथा होती, त्यात अर्थातच बराच वेळ जायचा आणि बेलपाडा किंवा वालिवर्‍हे वरून कोकणकडा गाठायला आठ/नऊ तासांचा अवधी लागायचा. काहींना तर अकरा, बारा तासही लागलेत, तेव्हा नळीच्या वाटेने वर गेल्यावर मुक्काम हमखास घडायचा. एक तर तुम्ही बेलपाड्यातून सुरूवात करणार म्हटल्यावर तुमच्या गाड्या बेलपाड्यात राहणार किंवा तिथे बसने आलात तरी दुपारी हरिश्चंद्रगडावर पोहोचल्यानंतर पलिकडे उतरून पाचनईवरून परतीच्या प्रवासाची  व्यवस्था नसल्याने या मुक्कामाला पर्याय नव्हता. अलिकडे वनखात्याने हरिश्चंद्रगडावर रात्रीच्या मुक्कामाला बंदी घातल्यानंतर तर आमचा नळीच्या वाटेचा बेत बारगळल्यात जमा होता. 

कोकणकड्याचा स्थानिक मार्गदर्शक बेलपाड्याचा कमा पोकळा नेहमी म्हणायचा, सात तासात सहज वर पोहचता येते, गावातली मंडळी बायका मुलांसकट तीन तासात वर जातात. नळीच्या वाटेने वर जायचे, कोकणकडा बघायचा आणि बैलघाटाने वालिवर्‍हेत परतायचे असाही बेत शिजत होता, परंतू आज काही तरी वेगळेच योग जुळून आले होते. आम्हाला बेलपाड्यात सोडायला आलेली गाडी पाचनईत जाऊन थांबणार होती. मुक्कमाची अवश्यकता नव्हती. लवकर पोहोचलो तर तारामती किंवा बालेकिल्ला असे एखादे दान पदरात पाडून घेण्याची संधी होती. आमच्यासाठी मात्र कोणती संधी वाट बघतेय? याची सुतराम कल्पना नव्हती.

पन्नास फुटाचे दोन दोर, आणि फारच माफक असे आरोहणाचे साहित्य घेऊन आम्ही सहा तासाच कोकणकड्यावर पोहोचलो. आमच्या २० जणांच्या चमुत तीन महिला होत्या, चाळीशी पार केलेले अनेक होते तरी त्यामानाने बर्‍यापैकी वेग राखता आला. आमच्या गार्गीचा तर हा तिसराच ट्रेक होता, तोही ती सातमाळेच्या सरावाकरिता आलेली. सराव ट्रेक कुठे? हरिश्चंद्र नळीची वाट! हीपण एक आश्चर्याची गोष्ट. या आनंदात असताना दोन गोष्टी आम्हाला सतत खुणावत होत्या: एक म्हणजे दक्षिण बाजुला दिसणारी माकडनाळ (जी २००६च्या जानेवारीत मध्यापर्यंत पोहचूल्यानंतर दोर कमी पडल्याने अर्धवट सोडून आम्हाला माघारी परतावे लागले होते). दुसरे म्हणजे रोहीदासचा डोंगर. 

नळीची वाट, माकडनाळ, रोहीदास या तिन गोष्टींभोवती विचाराचे चक्र फिरत आमचे आरोहण सुरू असताना मध्येच कोणी तरी, कोकणकड्याच्या मध्यमार्गावर लटकलेला दोर दिसतोय, असे सांगितले.

पहाटे साडेचारला उठून आम्ही बरोबर ६-०५ वाजता कोकणकड्याच्या दिशेन प्रस्थान केले. चाळीस मिनीटात हरिश्चंद्रेश्वरी नदीच्या पात्राजवळ पोहोचलो तोच बिबट्याची विष्टा दृष्टीस पडली. एव्हाना आमच्या आगमनाने हुप्प्यांचे सतर्कतेचे इशारे सुरु झाले होते. ७-१० वाजता आम्ही तीन महाकाय पायर्‍यांवर पोहोचलो. कोकणकड्यावरून जिचा प्रवास होतो, त्या नदीत फक्त एकाच ठिकाणी या तीनपायर्‍या, अन्यत्र का नाही? 

याभौगोलिक रचनेचे कुतुहल वाटल्यावाचून राहत नाही. ''हरिश्चंद्रगड नावाचे हे गारूडच असे की, त्याच्या कोपर्‍यान कोपर्‍यात अशी असंख्य आश्चर्य दडली आहेत, ती धुंडाळता आली तर? त्याकरिता एकदा सहा दिवस, एकदा तीन दिवस, एकदिवसांचे तर अगणीत अशा माझ्या मुक्कामात हरिश्चंद्रगडाचे भग्नावशेष, कोसळलेले तट, मंदिरे, लेणी, तळी, टाकी नजरेखालून घालण्यातला आनंद आजवर नेहमीच गडभ्रमंती सार्थकी लावणारा ठरला आहे. एकदा तर हरिश्चंद्रगडाच्या पूर्व भागात असलेल्या नेढ्यापर्यंत आम्ही तिन मित्र मुसंडी मारून आलो आहोता. आज असे काही बघायला मिळेल का? असा कोणताच विचार मनात नव्हता.'' नळीच्या वाटेने जाण्याचा आनंदच काही और.

कातळारोहण हा आमचा विषय नसल्याने कोकणकड्याच्या मध्यमार्गावर जाण्याचे योग कधीही येणार नाही हे आमच्या दृष्टीने सष्ट असले तरी त्या दिशेने चालत जाण्याची भावनाही मोठा आनंद देते. आज तर आम्ही लाडका रोहीदास, माकडनाळ आणि भवानी धार यांचे जवळून दर्शन घेत नळीच्या वाटेने जाणार होतो.

तब्बल दोन तास नदीतल्या मोठमोठ्या शिळांची धम्माल वाट पार करून ८-०० वाजता आम्ही नळीच्या वाटेला लागलो. 

या पैशाला केवढे मोल!

आजही माझा मोबाईल फोन मधला कॅमेरा एक एक गोष्टीची नोंद ठेवण्याची आठवण करून देत होता. पूर्व बाजूने येणार्‍या सूर्यकिरणांमुळे मध्यमार्ग, रोहीदास छान विरोधाभासी चित्र मिळवून देत होते. डॉ. अभिजीत इंगळे वरच्या टप्प्यावरून कसलासा ग्लास दाखवून, 'तुझ्यासाठी सरबत ठेवले आहे', असे सांगत होता. आता इतक्या अवघड ठिकाणी याला ग्लास कुठून सापडला? आमच्या चुमतला पुढचा जत्था एका मोठ्या दगड सपाटीवर विश्रांतीकरिता थांबला होता. सगळ्यांच्यात हातात काचेचे मोठे ग्लास होते. पाचनईचा एक ग्रहस्थ आपल्या मुलीसमवेत लिंबूपाणी विकण्यासाठी येथे आला होता. 'शनिवार, रविवार आणि इतर सुट्टीच्या दिवसात आम्ही येथे लिंबुपाणी घेऊन येतो', अशी माहिती त्याने दिली. इतकी अवघड चढण चढून आल्यानंतर हातात आयता लिंबुपाण्याचा ग्लास मिळावा? या परिस्थितीत सुख: यापेक्षा वेगळे असू शकते का? विक्रीचे ठिकाणही असे की, हमखास विक्री होणारच. तरी पण पाचनई पासून हरिश्चंद्रगड, तिथून नळीच्या वाटेचे सगळे कातळटप्पे पार करून इथपर्यंत डोक्यावर पाण्याचा हंडा घेऊन दोन अडीचशेची कमाई म्हणजे या पैशाला केवढे मोल?

लिंबूपाणी, कोकमचे सरबत खुपच छान होते. वर उंबराला लाल चुटूक फळे लगडली होती, त्यातली तीन चार तोडून खाल्ली त्याची चव अप्रतिम होती, तोच आमच्यात कोणी तरी ओरडलं, अरे तोडू नका...माकडांसाठी गडांवर फार थोडी फळझाडे उरलीत, त्यामुळे वेळीच सावरून उंबर तोडण्याचा कार्यक्रम रहित करण्यात आला. 

कोरड्याठाक नळीच्या वाटेत उंबराची काही झाडे कुणाच्या जिवावर तगुन राहिलीत. येथे पाण्याचे टिपूस नसताना अनेक झुडपांने पाणी कोण देतं? पारंपारिक शेती करणार्‍यांचे हे म्हणणे आहे, 'झाडांना पाणी खुप कमी लागते, वाफसा लागतो तो पालापाचोळ्यातून त्यांना आपसूकच मिळतो, त्यांचे खरे खुरे अन्न तर सूर्य प्रकाश!' याची प्रचिती येथे येत होती. तशी ती कोळेश्वराच्या पठारावर अनूभवली आहे. तिथल्या बापू खुटेकरांनी हिवाळ्यात दवाच्या पाण्यावर भरगोस गव्हाचे पिक घेतल्याचे आमच्या मागच्या दोन्ही भेटीत अभूवले आहे. (कोळेश्वराच्या यंदाच्या मार्चच्या भेटीत मात्र बापुंची गहूशेती बघण्याचा योग जवळ असून सुद्धा चुकला त्याची रूखरूख लागून आहे.) 

इथून आता आम्ही नळीच्या मध्ये मध्ये शिरू लागलो, तसा पश्चिम धारेवरचा फॅन्टमहेड नजरे आड होऊ लागला आणि डोंगराच्या दोन्ही धारा विशाल होऊ लागल्या. ९-०० वाजेच्या सुमारास आम्ही कोकणकड्याच्या ईशान्य कातळ मार्गाला लागलो, तिथून दहा मिनीटात पहिला सोपा कातळटप्पा लागला. 

सकाळचे ९-४०: 

दुसर्‍या कातळ टप्प्याजवळ माझा प्रवेश झाला तोवर काशिनाथने वरच्या झाडाला दोर लाऊन सहा सात जणांना वर घेतले होते. दोर शिवाय वर येता येते हे त्याने सांगितले, माझ्याकडे ५० फुटाचा दोर होता, तेव्हा एकाने बॅगा वर घ्यायच्या व दुसर्‍याने माणसांना वर घ्यायचे असे गट प्रमुखाने ठरविले. खरोखरच हात आणि पायांना पुरेसे आधार सापडतात त्यामुळे ही छोटीशी चढाई मजेदार ठरली. काशिनाथने झाडाला केलेले अँकरिंग बघून समाधान वाटले. मुंबई, पुण्यातील गिर्यारोहकांच्या सानिध्यात राहून गिर्यारोहणातले तंत्र ही मंडळी उत्तमरित्या शिकली आहे. 

११-०० वाजता हा टप्पा पार करून वरच्या उंबराच्या सावलीत जिथे एका वेळेस मुश्कीलीने पाच सहा जण थांबू शकतात, असे सुंदरशा ठिकाणी थोडी पोटपूजा करण्याचा योग आला. तिथून आता नळीचा शेवटचा कातळटप्पा दहा मिनीटांच्या अंतरावर. 'हा देखिल दोर न लावता चढता येतो', मॅरेथॉनपटू डॉ. विजय नेमाडेंनी त्याची प्रात्यक्षिके करून दाखविली. 

या ठिकाणी पुन्हा एकदा ताज्या ताज्या लिंबुपाण्याचा लाभ झाला. पाचनईचे आणखी एक ग्रहस्थ काचेच्या मोठ्या ग्लासात लिंबूपाणी तयार करून देत होते. हे ग्लास धुवून स्वच्छ करण्यासाठी त्यांनी दोन भांड्यात पाणी आणले होते. हे पाणी अर्थातच हरिश्चंद्रेश्वर मंदिरातले. खरेदी आणि विक्रीच्या मध्ये एक रेषा असते ती 'अनोखी...कष्टप्रद...मजेदार...काम भागविणारी...दाम मिळवून देणारी', कोणत्याही एका किंवा सगळ्या दृष्टीकोणातून त्याकडे बघितले जाऊ शकते. जगातल्या काही सर्वात अनोख्या व्यावसायातला हा एक व्यवसा, हे मात्र नक्की!

आता नळीच्या वाटेचा दगड धोंड्यांचा मार्ग संपण्याच्या बेतात होता. नळीची वाट म्हणजे डोंगराचे मोठ मोठे दगड, शिळा एका अरूंदशा धारेतून पाणी वाहत जावे तशा खाली वाहण्याच्या अविर्भावात निश्चीत भासतात. त्यांना पाण्यासारखा प्रवाह नसला तरी हळूहळू त्यांचा तळापर्यंत कुर्मगती प्रवास सुरू असतो, त्यामुळेच हा मार्ग नेहमी अस्थिर असतो. संपुर्ण डोंगरावर याच भागात हा चमत्कार! तो आमच्या पूरता आज संपणार होता. 

कातळाला एक छोटासा वळसा घेऊन प्रथमच पायाखाली माती आल्याचे जाणवले. एक वीस पंचवीस फुटाचा घसारा पार करून वर गेल्यावर नाफ्ता आणि त्याचे नेढे अशा सुखावणारे चित्राने आमचे स्वागत केले. येथपासून हिरवेगार झुडपी वन लक्ष वेधून घेत होते. उन्हात सतत चढाई केलेल्या काहीली झालेल्या जिवाला इथला गारवा म्हणजे चित्राची दुसरीच बाजी. दगड, धोंड्यांच्या तिव्र चढाच्या नदीमार्गाने चढाई जसजशी वर जात होती, तसतशी दमछाक वाढत होती. त्यामुळे गारवा जाणवत असला तरी दमछाक अजून तास दिड तास तरी सुरू राहणार होती. 

सभोवतालचे नाफ्ता, कलाडगड, भैरवगड, घनचक्कर, कात्रा, गवळदेव, आजोबा डोंगरांची ओळख पटवून आम्ही २५ मिनीटात एका लहानशा पठारावर पोहोचलो. आजचा दिवस हा रोहीदासच्या डोंगराचे अनेक कोनातून दर्शन घेण्याचा होता. तो आनंद असा सहजीसहजी वाट्याला येत नसतो. येथे दाट  झाडीच्या सावलीत पोहोचल्यावर सोबत आणलेल्या विविध पदार्थांवर ताव मारत, सोबतचे पाणी यथेच्छ पिऊन झाल्यावर १२-४५ वाजता आम्ही शेवटच्या छोट्याशा चढणीला लागलो आणि दहा मिनीटात कोकणकड्याच्या सपाटीला लागलो. येथे एक बुरूजाचे अवशेष विखुरलेल्या स्थितीत होते.

तारामतीचे शिखर आता डोकावत होते. पुढच्या काही मिनीटात कोकणकडा नावाचा चमत्कार पुन्हा एकदा नजरेत समावणार होता. कोकणकड्याच्या मध्यमार्गाजवळून प्रस्तरावरोहण (रॅपलिंग) म्हणजे कमरेला दोर बांधून दरीत उतरण्याचा उपक्रम सुरू होता. सर्वसामान्यांना कोकणकडा इतका जवळून आणि तोही इतक्या रोमांचक पद्दतीने बघण्याची संधी त्यामुळे मिळते. साधारणपणे एक किलो मिटरचा आणि पायथ्यापासून ३००० फुट उंचीच्या या कड्यावर सुमारे १८०० फुटांचे प्रस्तरावरोहण गेल्या काही वर्षांपासून कमालीचे लोकप्रिय ठरले आहे. जे लोक गिर्यारोहण करू शकत नाही, अशांना सुरक्षितपणे डोंगरावरून खाली उतरविण्याचा हा साहसी क्रीडा प्रकार. यात धोके मात्र भरपूर असतात. कोणत्या वेळी कशा प्रकारची स्थिती निर्माण होईल हे सांगता येत नाही. त्यासाठी कृत्रिम गिर्यारोहणाच्या तांत्रिक ज्ञानासोबतच असे उपक्रम आयोजित करण्याचा अनूभव आवश्यक असते. साधारण १००० फुटाच्या टप्प्यावर सहभागींना उतरवले जात होते. तिथून दुसर्‍या टप्प्याचे ८०० फुटाचे प्रस्तरोवरोहण. ते केले की, साधारण तीन तास जंगल आणि मोठमोठ्या शिळा असलेल्या नदीतून प्रवास करून ही मंडळी बेलपाड्याला पोहोचते. 

तलावाचे मुख्यस्त्रोत असलेल्या ओढ्यावरची बंधार्‍याची भिंत कोसळली आहे...

पाठ कुठे टेकलीयं?

आमची कन्या गार्गी हिची पहिलीच हरिश्चंद्रगड भेट असल्याने तिला कोकणकड्याचे दिव्य दर्शन घडले. त्यानंतर आम्ही ओढ्या लगतच्या झाडाच्या सावलीत दुपारच्या जेवणाकरिता विसावलेल्या आमच्या चमूत सामिल झालो. बेलपाड्यावरून कमा पोकळा यांच्याकडून पिठलं आणि तांदळाच्या भाकरी बांधन घेतल्या होत्या, परंतू सतत पाणी पिल्यामुळे जेवण काही जात नव्हते. बाकी मंडली मात्र सफरचंद, चिक्की, खजूर, लाडू, असे विविध पदार्थ सादर करत होती. पोटपूजा आटोपून आमच्यात जे प्रथमच या ठिकाणी आले आहेत त्यांना तारामतीच्या शिखराकडे रवाना करून आम्ही आठ दहा जणांनी झाडाच्या सावलीत मस्त ताणून देण्यासाठी जमिनीला पाठ टेकवली. 

बशी सारखा आकार

वेस्टर्न ट्रेकर्स संस्थेच्या प्रस्तरावरोहण मोहिमेकरिता बरेच सहभागी आले होते. आसपासच्या झोपड्यात त्यांच्या जेवणाची व्यवस्था करण्यात आली होती. त्यांच्या मोठ्याने बोलण्यामुळे झोप काही लागत नव्हती.

पुण्याचे आर्किटेक्ट केळकर हे ईशान्य दिशेकडे गेले, परतल्यावर त्यांनी हा तलाव असावा अशी शक्यता बोलून दाखवली. समोरच्या बाजुला तलावाच्या भिंतीचे दगड बघितल्याचे त्यांनी सांगितले. लागोलाग मी व मोहिम प्रमुख डॉ. हेमंत बोरसे आम्ही चाचपणी केली तेव्हा खरोखरच ओढ्याच्या मोठ्या प्रवाहावर दोन चौकोनात तासलेल्या लंबाकृती शिळा दिसल्या. त्याच्या आजुबाजूला आणखी काही चौकानी तासलेल्या शिळा इस्तत: विखुरलेल्या दिसल्या.  

कोकणकड्याकडे जाताना तारामतीच्या खालच्या पठारी भागातून आग्नेय बाजूने एक ओढ्यचा प्रवाह आहे, या प्रवाहाचे पाणी या तलावाचा मुख्य स्त्रोत आहे. याचा आकार बशी सारखा असून तळाला तो खोलगट आहे. पूर्व बाजूने दगडांची भली मोठी भिंत बांधण्यात आली आहे. ही भिंत सोडल्यास बाकी सगळे काठ हे नैसर्गिक आहेत. त्या भिंतीच्या चिरांना झाडी झुडपांनी वेढल्यामुळे ती लक्षात येत नाही.

पुरातन बंधारा मुक्कामाचे ठिकाण?

वर्तुळाकार अशा नैसर्गिक खोलकट भागाला घातलेला हा पुरातन बांध असून आसपासचे इतरही प्रवाह यात येऊन मिळतात. या भागात पावसाचे खुप जास्त प्रमाण असल्याने तो लवकर भरून त्याचे जास्तीचे पाणी त्या भिंतीवरून वाहून जाण्याची त्या काळी व्यवस्था केली असावी. गडाच्या एकुण विस्ताराच्या मानाने हा बंधारा छोटा असला तरी हरिश्चंद्रेश्वर मंदिरा समोर असलेल्या सप्ततीर्थाचा शंभरपट जास्त पाणीसाठविण्याची याची क्षमता असावी. पुरातत्व विभागाने किंवा जिज्ञासूंनी या तलावाचा अभ्यास केला तर त्याच्या पोटात दडलेल्या गाळात न जाणो कुठल्याशा जुन्या इतिहासाचे काही संदर्भ मिळू शकतील. दुर्दैवाने त्याचे महत्व न समजल्याने या ठिकाणी आता पर्यटकांचे तंबु लागतात. 

मधल्या काळात वनखात्याने हरिश्चंद्रगडावर भेट देण्यासाठी येणारे लोक प्लास्टिकचा कचरा अफाट प्रमाणेवर इस्तत: फेकून पर्यावरणाची हानी करतात ही सबब सांगून गडावर रात्रीच्या मुक्कामीची बंदी घोषित केली होती. ती बंदी कधी उठविली? नियमीत व सर्व नियमांचे पालन करून ट्रेक करणार्‍या भटक्यांना अजून पर्यंत यांची माहिती कळविण्यात आलेली नाही. पायथ्याला मात्र सूर्योदय ते सूर्यास्त इतकाच वेळ गडावर राहता येइल, असे दोन फलक आहेत. त्यामुळेच नळीच्या वाटेसारखी खडतर चढाई केल्यानंतर आम्ही गडावर मुक्कामाचे नियोजन केले नव्हते. आदल्या दिवशी मात्र येथे हजार लोक मुक्कामाला होते अशी माहिती मिळाली. ही संख्या किमान पाचशे तरी असावी. या सगळ्यांचे तंबु या प्राचीन बंधार्‍याच्या पात्रातच लागले होते हे विशेष.

कोकणकड्या लगत काही वर्षांपर्यंत या भागात कार्वीची उंच व जाड बुंधा असलेली प्रजाती बघायल मिळायची. हा बुंधा माणसाच्या मनगटा इतका जाड असायचा. यंदा ती कारवी दिसली नाही.  आमची गड सोडण्याची वेळ समीप आली होती. ३-३७ वाजता हरिश्चंद्रेश्वर मंदिर परिसरात पोहलो. या परिसरातली भग्न मंदिरे व पुरातत्वीय भग्नावशेषातही मन पार रमून जाते. तासभर या परिसरात व्यतित केल्यानंतर आम्ही पाचनईला पोहोचलो तेव्हा अंधार दाटला होता. तिथे एक गृहस्थ सांगत होता, त्यांचे पाहुणे गडावर आहेत, त्यांना नीट दित नाही, त्यांचा गडावर कोणी तरी चष्मा फोडला. येथे फोनला रेंज नाही, अशी चिंता त्यांनी प्रकट केली.

गडावर आमच्या नंतर भरपूर संख्येने लोक जाताना दिसत होते. वरती भोजन व मुक्कामाची सोय असल्याने बाबांना भरपूर सोबत राहील. रात्र आज गडावरच जाणार असा विचार करून आम्ही परतीच्या प्रवासाला निघालो, तोच खबर आली की, हरिश्चंद्रगडावर ट्रेकर्स अडकुन पडलेत. ही बातमी एका वृत्तवाहिनीवर प्रसारीत होत होती. आमचाही वीस जणांचाच गट असल्याने आमच्या मित्रांपैकी काहींनी, तुम्ही सुखरूप आहात ना? अशी विचारणा केली.

थोड्याच वेळात स्पष्ट झाले की, कोकणकड्यवर प्रस्तरारोहण करण्यार्‍यातील काही मंडळी ही १००० फुटाच्या टप्प्यावरच अडकून पडली. आम्ही आयोजकांपैकी एकाशी चर्चा करताना, सहभागींना पहिला टप्पा उतरवून, दुसरा टप्पा उतरवून बेलपाड्यात पाठवताना अता अंधार दाटेल अशी शंकाही उपस्थित केली होती. दुसर्‍यादिवशी त्यांना मदत व शोध पथकाच्या मदतीने काढण्यात आले, ही बचाव मोहिम सायंकाळ पर्यंत सुरू असल्याची माहिती मिळाली. 

अभ्यासकांच्या मते यादव, सातवाहन काळाच्या काळात हा गड नावारूपाला होता. पुराणातले काशीमहात्म्य, दक्षिणप्रयोग महात्म्य, देवी भागवत, विष्णूपूराण, स्कंदपूराण, मत्स्य पुराण, पद्मपुराण, अग्नीपुराणादी काव्यात हरिश्चंद्रगडाचा उल्लेख असल्याचे निरीक्षण ज्यष्ठे अभ्यासक दिवंगत रा.चिं.ढेरे यांनी नोंदविले आहे. 

डॉ. वा.वि.मिराशी यांनी आपल्या टिपणात हरिश्चंद्रगडाच्या नावाचा शोध घेण्याचा प्रयत्न केला. त्यात त्यांनी नाशिकच्या अंजनेरी येथे भोगशक्ती राजाच्या काळातील दोन ताम्रपटांचा उल्लेख केला आहे. या पैकी एक ताम्रपट इसवी सनाच्या आठव्या शतकातला असून त्यात जयपूर नगरातील यात्रेकरिता व मंदिरे, अन्नछत्राकरिता नाशिक जिल्हा व उत्तर कोकण भागातील काही प्रदेशावर कर बसविण्याचे निर्देश आहेत. दुसर्‍या ताम्रपटात कालउल्लेख नाही, त्यात समगिरिपट्टानातील व्यापार्‍यास दिलेल्या काही सवलतींचा व तेथील गुन्हेगारांना दिलेल्या जाणार्‍या दंडात्मक शिक्षेचे निर्देश आहेत. या ताम्रपटात स्वामीचंद्र-सिंहवर्मन-भोगशक्ती अशी वंशावळ दिलेली असून स्वामीचंद्राला 'हरिश्चंद्रवंशस्यालंकारभूत:' असे विशेषण लावले आहे. मिराशींच्या मते हरिश्चंद्र हा पौराणिक राजा नसावा, तर खरोखरच भोगशक्तीचा वंशज असावा. त्याने हरिश्चंद्रगडावरचे शिवालय बांधून तेथे प्रतिष्ठापना केलेल्या शिवलिंगाला आपले नाव दिले असावे. 

ढेरे म्हणतात त्या प्रमाणे भारताच्या प्राचीन इतिहासात देवालये बांधणार्‍यांनी त्यास आपली नावे दिल्याची उदाहरणे आहेत. 

अंजनेरी समोरचे शिवलिंग साधर्म्या साधणारे

काही वर्षांपूर्वी आम्ही अंजनेरी समोरच्या एका टेकडीवर पॅराग्लायडींगकरिता गेलो होतो. या टेकडीवर एक छोटेसे कातळातले कुंड होते, त्याला स्थानिक मंडळी सीतेने तेथे आंघोळ केल्याने त्यास सीता कुंड असे म्हणतात अशी माहिती दिली. या कुडाच्या लगत असलेल्या ओळ्याच्या उत्तर बाजुला कातळात एक शिवलिंग कोरलेले दिसले हे शिवलिंग हरिश्चंद्र मंदिरातल्या शिवलिंगाशी साधर्म्या साधणे आहे. जर खरोखरच भोगशक्ती राजवंशाकडून हरिश्चंद्रगडावरचे शिवालय बांधण्यात आले असेल तर या दोन शिवलिंगातली साधर्मे लक्षात घेण्या जोगी आहेत. 

ब्रिटिश संशोधक डब्ल्यू.एफ.सिंक्लेर यांनी दी इंडियन अँटिक्वेरीच्या पाचव्या खंडात हरिश्चंद्रगडाची भव्यता, कोकणकडा, तारामतीचे शिखर, गडावरील विस्तृत पठार, लेणी, मंदिरे, समाध्या व इतर अवशेषांचे धावते पण नेमके वर्णन केल्याचे निरीक्षण ढेरेंनी नोंदविले आहे. हा खंड माझ्या वाचनात आलेला नाही, त्यामुळे कोकणकड्याच्या तलावाचा त्यात उल्लेख आहे की नाही, हे कळायल मार्ग नाही, परंतू या खंडाची सविस्तर माहिती ढेरे देतात त्यात कोकणकड्यावरच्या विशाल बशीच्या आकाराच्या मात्र तलावाबद्दल त्यांनी लिहीले नाही. ढेरेंनी प्रख्यात पुरातत्वज्ज्ञ जेम्स फर्ग्यूसन व प्रख्यात शिल्पज्ज्ञ जेम्स बर्जेस ज्यांनी हरिश्चंद्रगडावरच्या पुरातत्वीय अवशेषांची, मंदिरे, लेणी आदी सर्व माहिती संशोधकीय दृष्टीतून बारीक सारीक वर्णनासह, 'भारतातील गुंफा मंदिरावरच्या बृहदग्रंथात नोंदविली आहे त्याचाही आढावा आपल्या लेखात घेतला आहे, त्यातही त्यांनी कोकणकड्यावरच्या तलावाचा उल्लेख केलेला नाही. तो त्यांच्याकडून राहून गेला की, फर्ग्युसन, बर्जेस यांनी संशोधन केले त्यावेळी तो झाडी झुडपांच्या आड दडून होता हे कळायला मार्ग नाही. 

या दोन लिखाणांच्या प्रती हाती आल्यावर त्यावर अधिक प्रकाश पडू शकेल. तुर्तास तरी असेच दिसते की, एकतर कोकडकड्यावरचा हा मोठा बशीच्या आकाराचा तलाव अभ्यासकांना, पुरातत्ववेत्त्याना एकतर ठाऊक नाही, किंवा त्यांच्याकडे त्या संदर्भात माहिती असूनही त्याचे जतन, जिर्णोद्धार करण्याची कोणी तसदी घेतली नाही. त्यामुळे इतिहासातला अनमोल ठेवा आज अक्षरश: गाळ बनून दडला गेला आहे. त्यावरची धुळ कोणी झटकेल का?
https://www.facebook.com/SahyadriTrekkersBloggers/